‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส… กตมญฺจ, ภิกฺขเว , สฬายตนํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ … กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ… กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว , สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ

‘‘อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ สงฺขาเร ปชานาติ, เอวํ สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ , เอวํ สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม ญาณํฯ โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเฐน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติฯ

‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารสมุทยํ อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารนิโรธํ อพฺภญฺญํสุ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อพฺภญฺญํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภญฺญํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิฯ

‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิฯ อิทมสฺส อนฺวเย ญาณํฯ

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว ญาณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตํ

[34] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตมานิ , ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ ; อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ

‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนี’’ติฯ จตุตฺถํฯ

5. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ

[35] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ? ‘โน กลฺโล ปญฺโห’ติ ภควา อโวจ, ‘กตมํ ชรามรณํ , กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺญํ ชรามรณํ อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ, อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ , ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ